Bát Tràng Cổ Xưa: Dấu Ấn Thiên Cổ Của Những Dòng Họ Khai Mở

 

Bát Tràng, danh xưng đã đi vào tiềm thức mỗi người Việt như một biểu tượng của làng gốm truyền thống, nơi tinh hoa nghệ thuật và nghề thủ công được hun đúc qua bao thế hệ. Tuy nhiên, ít ai hay rằng, sự phồn thịnh rực rỡ của làng nghề hôm nay được kiến tạo trên nền tảng vững chắc của những dòng họ cổ kính, những bậc tiền nhân đã dày công khai phá và vun đắp nên mạch nguồn sự sống cho vùng đất này. Họ không chỉ là những nghệ nhân tài ba, mà còn là những nhà kiến tạo cộng đồng, định hình nên bản sắc văn hóa đặc trưng của Bát Tràng.

Dòng Họ Nguyễn Ninh Tràng: Bản Gốc Khai Sáng

Trong lịch sử thâm trầm của Bát Tràng, dòng họ Nguyễn Ninh Tràng được tôn vinh như những người đặt viên gạch đầu tiên. Tương truyền, tổ tiên của dòng họ này đã rời bỏ quê hương Ninh Trường (vùng đất nay thuộc ranh giới Thanh Hóa – Ninh Bình) để tìm đến miền đất hoang sơ ven sông Hồng, nơi có 72 gò đất sét trắng tinh khôi – khởi nguồn cho sự nghiệp gốm sứ.

Công lao của họ Nguyễn Ninh Tràng không chỉ dừng lại ở việc khai khẩn đất đai. Họ còn là những người tiên phong trong việc kiến lập nền tảng cộng đồng làng xã. Minh chứng rõ nét nhất là việc dòng họ đã rộng lòng hiến dâng mảnh đất quý giá có nhà thờ tổ để xây dựng Đình làng – nơi hội tụ linh khí, trung tâm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của toàn dân làng. Để ghi nhận và khắc cốt ghi tâm công lao vĩ đại này, theo lệ cổ truyền của làng, dòng họ Nguyễn Ninh Tràng được hưởng ba đặc quyền ưu tiên: được vinh dự đảm nhiệm chức Thủ từ đình (người quản lý và trông coi các nghi lễ tại đình), được phép ra vào đình qua cửa chính giữa (cánh cửa trang trọng nhất, chỉ dành cho những vị trí tối cao), và được cử đại diện múc nước trong nghi lễ Lấy nước và Rước nước – một trong những nghi thức thiêng liêng nhất của làng, biểu tượng cho sự trường tồn và thịnh vượng.

Những Dòng Họ Từ Bồ Bát: Hòa Quyện Nâng Tầm Nghề Nghiệp

Bên cạnh sự khai phá của dòng họ Nguyễn Ninh Tràng, Bát Tràng còn đón nhận sự hội tụ của nhiều dòng họ khác, mà nổi bật là những người từ vùng Bồ Bát (nay thuộc huyện Yên Thành, Yên Mô, Ninh Bình). Làng gốm Bát Tràng bắt đầu hình thành từ thời Lý (khoảng thế kỷ XI), gắn liền với sự kiện vua Lý Thái Tổ dời đô từ Hoa Lư về Thăng Long. Để đáp ứng nhu cầu phát triển của kinh thành mới, năm dòng họ làm nghề gốm nổi tiếng từ làng Bồ Bát là Trần, Vương, Nguyễn, Lê, Phạm đã quyết định di cư về Thăng Long để tìm đất lập nghiệp.

Nhiều gia phả cổ của các dòng họ danh giá tại Bát Tràng như Lê, Trần, Vương, Phạm, Nguyễn đều ghi chép về cội nguồn từ Bồ Bát. Vào khoảng thế kỷ XIV, năm vị tổ tiên của các dòng họ này, cùng với gia quyến và vốn nghề đã được tôi luyện, đã tìm đến mảnh đất Bát Tràng màu mỡ. Tại đây, họ cùng với dòng họ Nguyễn Ninh Tràng đồng lòng kiến lập nên một phường nghề, ban sơ được gọi là Bạch Thổ phường (phường đất trắng) – hạt nhân đầu tiên của làng gốm Bát Tràng lừng danh.

Về vai trò của họ, một câu đối tại Đình làng Bát Tràng đã khái quát một cách hàm súc: "Bồ di thủ nghệ khai đình vũ, Lan nhiệt tâm hương bái thánh thần". Câu đối này không chỉ tôn vinh việc các dòng họ từ Bồ Bát đã mang theo nghề thủ công tinh xảo đến đây để gây dựng làng và đình miếu, mà còn thể hiện lòng thành kính, tri ân sâu sắc của các thế hệ con cháu đối với tổ tiên và các vị thần linh đã che chở cho làng nghề.

Di Sản Vô Giá Từ Những Người Khai Mở

Ngày nay, khi chiêm ngưỡng những ngõ nhỏ uốn lượn, những mái nhà rêu phong hay những lò gốm cổ kính ở Bát Tràng, ta vẫn cảm nhận được sự hiện hữu của lịch sử và những di sản văn hóa phi vật thể mà các dòng họ cổ đã để lại. Từ kỹ thuật nặn gốm, nghệ thuật trang trí, cho đến tinh thần kiên trì, say mê với nghề nghiệp được truyền đời qua nhiều thế hệ, tất cả đều là minh chứng sống động cho công lao của những bậc tiền nhân đã khai sinh và nuôi dưỡng hồn cốt của làng gốm Bát Tràng.

Khám phá về những dòng họ khai mở không chỉ là hành trình tìm về cội nguồn lịch sử, mà còn là dịp để chúng ta thấu hiểu và trân trọng hơn những giá trị văn hóa, tinh thần cao quý mà họ đã trao truyền, góp phần tạo nên một Bát Tràng độc đáo, thịnh vượng và trường tồn qua bao biến thiên của thời gian.